Giriş
20. yüzyılın ilk yarısında, Pasifik Savaşı başlarına kadar sömürgeleştirilmiş toprakların siyasi ve ekonomik yapılaşması sömürge metropollerinde geliştirilen düşüncelerle şekillendirilirken, bu süreç dönemin eğitim kurumlarında öğrenim gören ve daha sonra bölgenin önde gelen düşünürlerini oluşturacak bireylerinin ilgisini çekmiş ve kendi toplumlarına yeni toplum modelleri sunmalarına yol açmıştır. Bu çalışmada, böylesi dışardan etkileşimci yani, modernleşmeci yönelim ile tarihsel ve kültürel anlamda kendi geçmişiyle irtibatı sağlama yönünde Sumatra Adası’ndaki gelişmeye yer verilecektir. Ada’nın kuzeyinde, uzun bir tarihsel ve geleneksel birikime sahip İslami toplumu yapısıyla Açe’de, yirminci yüzyılın ilk çeyreğinden başlayarak, içinde yer aldığı Endonezya ulus-devletinin kuruluşunu tamamladığı yüzyılın üçüncü çeyreğine kadarki uzun dönem yeni düşünce ve eylem yapılaşmalarına konu olmuştur. Bu noktada, Açe’de ilgili dönemin hocaları ve eğitimli genç nesil, yakın geçmişteki Hollanda Savaşı’nın (Perang Belanda) bıraktığı olumsuz mirasa karşılık verilen mücadelede, dini-kültürel kökenleri üzerinden Açe toplumunu yeniden inşa etmeye yönelik çabaları ele alınmaktadır.
20. yüzyılın başlarında, Açe’deki sömürge savaşı resmi olarak sona ererken (Sulaiman 1988, s. 490; Ismuha, 1975, s. 33), bazı hocaların önderliğinde silahlı mücadele devam ettirilse de 1911 yılında meşru mücadele önemli bir darbe almıştır (Tiro, 1970). Bunun ardından, yer yer gündeme gelen bir direnişten bahsedilmekle birlikte, mücadele toplumsal alanda var olma noktasında kültürel ve siyasi boyuta evrilmiştir (Syamsuddin 1996, s. 10; Touwen 2001, ss. 76-77).
Bu gelişme, toplumsal hafızasında İslamiyetin önemli bir rol oynadığı Açe toplumunda, sömürge savaşı sonrasında dini eğitim kurumlarından başlayarak, dini-kültürel ve siyasi hareketlerin yeniden yapılandırılması ideolojik, sembolik ve toplumsal bir araç olarak hizmet görmüştür. Hervieu-Leger’in (MacNeill, 1998, s. 77), “din’in ideolojik, sembolik ve sosyolojik bir araç olduğu” yaklaşımından hareketle, bu geleneksel dini eğitim kurumları yapılaşması inanan toplumsal grup içerisinde bireysel ve kolektif aidiyet bilincinin yaratılması, Açe bağlamında yeniden yaratılması, sürdürülebilmesi, geliştirilebilmesi ve kontrol edilebilmesiyle bağlantılı olduğu anlamına gelmektedir.
20. yüzyılın başlarından itibaren İslam coğrafyasında ortaya çıkan sekülerleşmeci düşünce ve politikalara karşın (Bein, 2013, ss. 15-16), Açe’de sivil sömürge yönetiminin bu yöndeki politikalarına karşın, kendini bu yapılaşmanın dışında konumlandıran ve geçmişle dönemin ihtiyaçları arasında ilişki kurarak yeni kurumsal yapılaşmalar konusunda icraatlarda bulunan dini-siyasal hareketler mevcuttur.
Çalışmanın Rasyonalitesi ve Dönemlendirme
Bu çalışmada, yarım yüzyıllık dönemi aşkın bir sürede yukarıda dikkat çekilen bağlamlarda Açe’de meydana gelen entelektüel faaliyetler çerçevesinde ortaya konulan çabalar kısaca ele alınmıştır. Yarım yüzyıllık dönemin başlangıcı Hollanda Savaşı’nın Açeliler açısından bitişi kabul edilebilecek 1911 yılından, Açe’nin Endonezya Cumhuriyeti’nin bir eyaleti olarak varlığını sürdürdüğü 1980’li yıllara kadar olan dönem ele alınmıştır.
Açe’de iki farklı döneme tekabül eden 1920 ve 1980’li yıllar arası dönem, siyasal farklılaşmalara rağmen, bölgedeki dini, geleneksel, modern yönelimleriyle dikkat çeken çeşitli ekollere mensup eğitimcilerin, hocaların, akademisyenlerin belirli bir düşünce yapısını ortaya koyma yönünde birbiriyle örtüşen ve kesişen yaklaşımlarına tanıklık tekabül etmektedir. Çeşitli araştırmacılarca ortaya konulan Açe historiografyası parçalı bir yapıya tekabül etmesi nedeniyle (Ibrahim vd., 1991, s. 2), dönemler üzerinden bütünlüklü bir bakışın ortaya konulması zorunluluk arz etmektedir. Bu kısa çalışma çerçevesinde, bölgedeki düşünce yapılaşmasının anlaşılmasında Fernand Braudel’in, tarihi zamanı belirleyen safhalardan longuè durée bir yöntem olarak anlamlı görülmektedir (Braudel, Wallerstein; 2009, s. 173; Henley vd. 2015, s. 1).
Bu noktada, daha spesifik ifade etmek gerekirse, 1920-1949 ile 1950-1980 yılları arasındaki dönemin inceleme konusu yapılması, başlıca iki nedene dayanmaktadır. Bunlardan birincisi, savaşın sona ermesinin ardından, Hollanda sömürge yönetiminin “idari, siyasi ve kültürel gücünün yaygınlaşmasının bir ürünü olarak” eğitim faaliyetlerine öncelik tanımasıdır (Dubois 2005, s. 117). İkincisi ise, İslamî eğitimin yeniden yapılandırılmasında rol alan aktörlerin, bu dönemde ortaya çıkmaya başlamalarıdır. Söz konusu ikinci gelişme, şu veya bu şekilde birinci nedenle bağlantılıdır.
Açe’de birbiriyle ilintili iki farklı dönemdeki gelişmeler, 20. yüzyıl sonlarındaki Avrupa merkezci ya da Takımadalar’daki bağlamıyla söylemek gerekirse, “Neerlandosentris” noktasından ele alınabilecek özellikler barındırmaktadır. Bu durum, özellikle bağımsızlık sonrası dönemde, Takımadalar tarihini Endonezya merkezlilik (Indonesia sentris) olarak belirleyen ulus devletin sömürge dönemi tarihselciliğini yadsımasının bir gereği olduğu ortadadır. Merkezi yönetimin, kültür bakanlığı vasıtasıyla her bir eyalette başat kültürel ve geleneksel yapının yeniden gün yüzüne çıkartılmasını hedefleyen çalışmalarının Açe’de gerçekleştirilmiş olması, bir yandan etnik ve bölgesel bağlamların tanınırlığına yol açarken, öte yandan geniş topraklar üzerinde yükselen yeni ulus devletin varlığını pekiştirici bir amaca hizmet etmiştir (Ibrahim, Arifin vd., 1991, s. 1).
Bu noktada, özellikle 1920-1949 yılları arasında Açe bölgesindeki gelişmeler, bu dönemdeki eğitim ve kültür faaliyetleri, iki temel eksende ele alınmalıdır. Birincisi, Hollandalıların sivil sömürge yönetimi çatısı altında yeni bir toplum yaratma çabası. İkincisi ise, sömürge savaşından de facto mağlup çıkan ve sultanlık yönetiminin sona ermesinin ardından, Açe toplumunun kendi ayakları üzerinde yeniden durma mücadelesi çerçevesinde dönemin toplumsal liderleri vasıtasıyla geliştirdiği tarihsel ve geleneksel mirasın yeni oluşan şartlarda ihyası meselesidir.
İslami eğitim ve düşünce yapılaşmasında aktör olarak yer alan hocalar ve dönemin siyasi hareketlerinde yer alan aktivistler, ya kısmen Hollanda sömürge savaşına tanıklık etmişler veya bu döneme dair sözlü ve yazılı kaynaklardan bilgi sahibi olmuşlardır. Bu toplumsal grubun, 1873 yılında başlayan savaşın öncesinde ve sonrasında dönemin eğitim kurumlarının gerek fiziki ve yapısal gerekse ilmi yöntem ve kaynakları konusunda donanımları, 20. yüzyıl başlarından itibaren bu alanda yenilenerek yapılaşma olgusunu gündeme getirmiştir. Bu durum, uzun bir sömürge savaşına konu olan Açe toplumunda, “geleneksel toplum model/ler/inin” dejenerasyonu ve şu veya bu ölçüde yıkımı sonrasında, “yenilikçi bir tavır” alışa işaret etmektedir (Balandier; Cunneen, 1952, s. 13).
Açe’de eğitim ve düşünce alanının yeniden inşası ve yapılaştırma süreci, temelde sömürgeci Hollanda idaresinin Açe toplumunu dönüştürme çabaları karşısında yerli, meşru ve tarihsel bir hareket olarak önem taşımaktadır. Çalışmanın ilgili yerlerinde dikkat çekildiği üzere, Açe toplumunda eğitim, düşünce ve yayıncılık faaliyetleri şeklinde gerçekleşen entelektüel yapılaşma, geleneksel ve tarihi veçhesi ile bir yanıyla sömürge idaresinin bölgeye taşıdığı unsurlarla mücadele olduğu gibi, adına modern denilen dönemin gerekliliklerini de içinde barındırmaktadır.
Pasifik Savaşı öncesi ilk nesille, savaş sonrası ikinci nesil entelektüeller Açe kültür ve tarihi üzerinden yeni toplumu inşa çabası kendini yayınlar, bölgesel konferanslar, uluslararası sempozyumlara katılım, yükseköğretim yapılaşması, ortaöğretimde klasik eğitimde devamlılık ile bu eğitim sürecinde farklı kültürel yatırımlarla modernleşme eğilimleri yönündeki çabalar şeklinde ortaya koymaktadır.
Bu noktada, ikinci dönemde bir ulus-devlet olma yolundaki Endonezya’nın kendini konumlandırdığı tarihi gelişim çizgisi, kimliği ve edindiği tarihsel, kültürel ve dini yapılaşmalar Açe toplumundan farklılaşırken, Açe’de söz konusu dönemde ortaya konulan çalışmaların bazı ön yargılarla karşılanacağı, hatta engellemelere konu olabileceği dikkate alınmalıdır. G. Drewes’in dikkat çektiği üzere (1968, s. 435), ulus devletlerin tarihsel bağlamlarını ve önemlerini ortaya koymaları ve böylelikle, yeni ulusa varoluşsal anlam kazandırmaları sürecinde, geniş bir coğrafyayı içine alan Takımadalar gibi “kimin tarihi?”, “hangi tarih?”, “hangi dönem?” vb. soruları gündeme getirecek geniş bir toplumsal ve etnik bağlamın olması, Açe özelinde yukarıda dikkat çekilen çekincelere haklılık kazandırmaktadır.
Aralarında Tuanku Mahmud, Abdullah Arif, Daud Beureuh, Aboe Bakar, Ali Haşimi, Said Abubakar, Anzib, Teuku Ali Basha Talsya, Yunus Djamil gibi isimlerin bulunduğu birinci dönem akademisyenler ve entelektüeller, sonraki nesiller arasında kültürel değişim ve yeniden yapılaşma olarak adlandırdığımız süreçte rol almıştır. Endonezya’nın farklı bölgelerinde ve yurt dışı eğitim imkânına kavuşan ikinci grup, yabancı dil ve farklı toplumsal tecrübeleri bünyelerinde barındırırken, yeni akademik ve entellektüel çabaları da ortaya koymuşlardır. Aralarında Teuku İskender, Osman Raliby, Darwis A. Sulaiman, Saffan Idris vb. bulunduğu ve Açe tarihi ve kültürel yapılaşması konusunda farklı ülkelerdeki kaynaklara erişim bunların paylaşımı süreci hiç kuşku yok ki, bu geçmişi geniş bağlamlarıyla ele alınmasına imkân tanımıştır.
Dönemin hocalarının yanı sıra, geleneksel siyasi elitin (uleebalang) ittifakı, sömürge güçlerinin yerli İslam toplumuna yönelik, “varsayımsal çatışmaya” (hypotetical conflict) dayalı bir yaklaşımın sorgulanabilir olduğunun da bir göstergesidir (Roff 1985, s. 12). Bu noktada, savaş döneminde geleneksel siyasal elitin durumuyla ilgili olarak, Christiaan Snouck Hurgronje’a atfedilen ve Açe toplum yapısındaki iki önemli kurum ulema ve uleebalang arasındaki dengede Hollandalıların uleebalanglar lehine çalışmaları konusunda genel bir kabul olmakla birlikte, uleebalangların tümünün Hollanda yönetiminin bu politikasına uyarak onlarla iş birliği yapmadığı görülür (Sjamsuddin, 1980, s. 3).
Burada dile getirilen “toplumsal dönüşüm” olgusu, salt Açe bağlamında değil, Hollanda sömürge yönetiminin Takımadalar genelinde gündeme getirdiği eğitim politikaları çerçevesinde de değerlendirilmelidir. Hollanda sivil sömürge yönetimi, eğitim sistemini yeni bir “toplumsal ideolojik bağlam” olarak, mevcut ve yerleşik düşünce yapılarını “asimetrik” olarak yapılandırma konusunda stratejik bir çaba sergilemiştir (Migge, Leglise, 2007, s. 301). Hollanda Krallığı’nca belirlenen ve “seküler” içerikli bir yönelim sergileyen eğitim politikaları, Takımadalar’daki sömürge topraklarında uygulanmıştır (Frankema 2014, s. 15). Öyle ki, sömürge yönetimi döneminde Açe topraklarında halkın kültürel ve dini değerlerinden uzaklaştırılması yönünde bir çaba ortaya konulurken (“2 Tahoen Atjeh Baroe”, s. 2), bu durum toplumu doğrudan hedef haline getirmek yerine, kurumsal anlamda işlevsellik sağlanarak eğitim kurumlarının yeniden yapılaştırılmasında “dini” ve “seküler” eğitim şeklinde bir uygulamaya başvurulmuştur. Örneğin, sömürge idaresinin daha 1900’lü yılların ikinci yarısından itibaren, başta Kota Radja’da kurulan okullar olmak üzere, Cava Adası’nda Bandung gibi ve Sumatra Adası’nda Padang bölgesinde kurulmuş olan okullara Açe’deki soyluların çocukları gönderilirken (“Pengarjaran: Kepala Kepala Ditanah Atjeh”, s. 2; “Pengandjoer jang berhati tetap keringkasan riwajat hidoep”, s. 2),[1] aynı dönemde adına ‘köy okulları’ (sekolah desa) ve Avrupa okulu (Europeische School) denilen kurumlar da hayata geçirilmeye başlanmıştır (“Moedjoerlah Bangsakoe”, s. 1; “Sekolah Desa”, s. 2; “Chabar Serba Djenis Koeta-Radja”, s. 2; “Dari Atjeh”, s. 2; Alfian 1977, s. 212).
Dönemi Belirleyen Parametreler
Açe’de düşünce yapısının dinamikleri olarak şu hususlara dikkat çekilmektedir: a) dönemin seküler okullarında öğrenim görmüş aydınlarının varlığı; b) geleneksel dini eğitim kurumlarında yetişmiş ve bu çevrelerin temsilcisi konumundaki hocaların katkısı; c) iç ve dış faktörlerin etkisiyle, yeni eğitim kurumlarının gündeme gelmesi ve d) yayıncılık faaliyetleridir. Bu hususlara kısa başlıklar altında değinmeden önce, özet mahiyetinde şunları dile getirmekte fayda var.
Açe toplumunda eğitim olgusunu yeni dönemin gerekliliklerine göre yeniden yapılaştırma süreci, sömürge yönetimine karşı verilen bir mücadele alanına tekabül etmektedir. İslami eğitimin yeniden yapılandırılmasına konu olan bu süreç, Açe topraklarında sömürgecilik savaşı ve ardından sivil yönetimin hayata geçmesinin neden olduğu sosyo-politik değişimlerin zorunlu bir sonucudur. Öyle ki, 1910’lu yılların başlarından itibaren sıcak savaşın sona ermesiyle, Açe toprakları sömürge yönetiminin okul, ulaşım, iletişim gibi temel alt yapı inşası ve modernleşme çabalarına konu olmuştur.[2]
Sömürge sivil yönetiminin hâkim olduğu, özellikle 1920’li yıllardan itibaren, Açeli dini ve siyasi elit dini eğitimin yeniden yapılandırılmasında çabası içerisinde olmuşlardır. Bu süreç, geleneksel eğitimin hâkim olduğu Hollanda Savaşı öncesi dönemle, Pasifik Savaşı sonrasındaki ulus-devlet yönetimi arasında bir geçiş dönemi olmasıyla dikkat çekmektedir. Bu dönemde, varlıklarını şu veya bu şekilde devam ettiren geleneksel dini eğitim kurumları, eğitim reformu konusunda yenilikçi çevrelerle birlikte hareket etmişlerdir. Bunun örneğini, 1936 yılında Açe Besar’da Nja’ Arif’in başkanlığında gerçekleştirilen toplantıda görmek mümkündür.
Bu dönemde, dış dünya ile öncelikle Penang ve Singapur olmak üzere Sumatra ve Cava Adaları ile Hicaz bölgesi arasında posta gemileriyle iletişim ve ulaşım imkânlarının gelişmesinin doğurduğu mobilizasyondan söz etmek mümkündür. Burada bir yandan genç neslin görece az sayıda da olsa öğrenim amacıyla Sumatra Adası’nda Padang, Medan gibi önemli yerleşim yerlerinde ve Cava Adası’nda Batavya’da öğrenim görmeleri (Sjamsuddin, 1980, s. 6),[3] yukarıda dikkat çekilen liman şehirlerindeki bölgesel ve uluslararası yayın faaliyetlerinin Açe topraklarına gazete ve dergilerin fiziki olarak taşınmasıyla veya o bölgelerle irtibatı olanlar vasıtasıyla ulaşması Açe’yi uzun savaş sonrası dönemde ticaretin ve siyasal ittifak arayışlarının dışındaki gelişmelerle irtibatını ortaya koymaktadır.
Dönemin Seküler Okullarında Öğrenim Görmüş Aydınlarının Varlığı:
Yukarıda dikkat çekilen süreç, toplumsal grupların mobilizasyonu kadar, yeni toplumsal grupların oluşumuna da yol açmıştır. Bu dönemde, Hollanda sivil sömürge yönetimi sürecinde entelektüel ve dini bağlamda yeni bir toplumsal zümre ortaya çıkmıştır. Bu yeni dönemde, örneğin öğretmenler, avukatlar, tüccarlar, gazeteciler, edebiyatçılar gibi yeni toplumsal grupların ortaya çıkmasıyla çeşitlenmeye başlamıştır (Sulaiman 1997, s. 54; Roff 1985, s. 13). Bu kitle, aynı zamanda bu mevcut siyasi düzen içerisinde Açe’deki din eğitimin düşünce ve pratiğinin yeniden yapılandırılmasına katkıda bulunmuşlardır.
Bazı kaynakların dikkat çektiği üzere, söz konusu bu isimlerin dönemin geleneksel İslami eğitim kurumlarında eğitim aldıkları görülmektedir. Bunlar arasında A. Madjid İbrahim, Ali Hasjmy, Tgk. H. İbnu Sa’dan, Tgk. H. Said Sulaiman, gibi isimleri saymak mümkün (Kurdi, vd., 2011, s. 417). Açe’deki genç entellektüel çevreler, öğrenimleri sonrasında Hollanda sivil yönetiminde rol alarak, çeşitli alanlarda tecrübe sahibi olurken, bu süreç Japon işgali döneminde de (1942-1945) devamlılık arz etmiştir. Bunlar arasında Teuku Nyak Arif 12 Ekim 1945’te kurulan API’nin (Seruan Tanah Air) bölgedeki önemli isimlerindendir), Sjamaun Gaharu, Teuku Hamid Azwar, Said Usman, Muhammad Din (Sabar Datuk), Said Ali Japonların teslim olmasının ardından askeri yönetimin başında yer aldı. Bu isimlerin yanı sıra, Tuanku Mahmud, Teuku Ahmad Jeunieb, Teungku M. Daud Beureueh (PUSA Başkanı), Teuku Cut Hasan, Ali Hasjmy, T. M. Amin, Teungku Abdul Wahab Seulimum, Said Abubakar’ı saymak mümkün. Bunların bir bölümü, Açe’deki Japon işgal gücü otoriteleriyle görüşmelere katılarak bölgenin siyasal hayatında önemli rol oynamışlardır (Gaharu, 1983; Gibb vd. 1979, s. 746). Bunlar arasında, daha sonra Padang’da öğrenim görecek ve ardından eğitim ve yayıncılık faaliyetleri ile bağımsızlık hareketinde aktif rol alacak Said Abubakar, Ali Hasjmy gibi isimler de bulunuyordu (Zamzami 1994, s. 221; Jakobi 1994, s. 256).
19. yüzyıl başlarından itibaren yaşanan gelişmeler nedeniyle sömürgecilik karşıtı bilincin hakim olduğu Padang’da öğrenim gören gençler (Bosma 2004, s. 663), Açe’de yeni dini-sivil hareketlerin oluşmasına zemin hazırlamışlardır. Said Abubakar ve Ali Haşimi bağımsızlık hareketlerindeki öncü rolleriyle dikkat çeken gençler, gerek sömürge öncesi gerekse bağımsızlık sonrasında bölgenin siyasal, kültürel yaşamına damga vurmuşlardır. Bu çerçevede, 1935 yılında Ali Haşimi, kendisi gibi Padang’da öğrenim gören arkadaşlarıyla birlikte, Endonezya Müslüman Gençlik Birliği (Himpunan Pemuda Islam Indonesia-HPII) kurmuştur. Hollanda sömürge yönetiminin bu organizasyonu “radikal” addederek faaliyetlerini durdurması üzerine, Açe Müslüman Gençlik Birliği’ni (Serikat Pemuda Islam Aceh-SPIA) hayata geçirmiştir. Başkanlığını Seulimeum İslam Öğretmen Okulu öğretmeni Said Abubakar, sekreterliğini Thamrin Amin (Jadam Montasiek) ve muhasebeciliğini (Bendahara) ise Seulimeum İslam öğretmen okulu öğretmenlerinden Ali Hasjmy yapmıştır. Kısa sürede Açe Besar ve Batı Açe’de örgütlenen bu yapının üyeleri arasında Abdul Jalil Amin (Montasiek), Muhammad Ali (Piyeueng), Suleiman Hamad (Cot Saloran), Muhammad Ali Cotgu (Lamjampok), Yahla Hasjmy (Cot Hoho) ve M. Arsyad bulunuyordu (Hasjmy, 1995, s. 71; “Politik dengan Minangkabau, s. 2).
Bununla birlikte, bu yapı bir süre sonra isim değiştirerek Endonezya Genç Müslümanlar Mücadelesi (Pergerakan Angkatan Muda Islam Indonesia-PERAMINDO) adını aldı. Ali Hasjmy ve Said Abubakar, Padang’da dönemin önemli eğitimcilerinden Mahmud Yunus’un yönetimindeki Al-Jam’iyah Al-Islamiyah’da eğitim amacıyla Açe’den ayrılmalarıyla bu sivil oluşumla irtibatlarını kestiler (Hasjmy 1995, s. 72).[4]
Bu dönemde, Avrupa bağlantılı posta gemilerinin başkent Kota Raja açıklarındaki Weh Adası’na ve ayrıca, Doğu Açe’yle sınır teşkil eden Medan şehrindeki Belawan limanına uğramalarının (“The Nederland Royal Mail Line”, s. 154),[5] Açe’de eğitimli kesimin ve entelektüellerin dış dünya ile bağlantılarına imkân tanıdığı düşünülebilir. 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın hizmete girmesiyle Batı Avrupa ve Takımadalar arasında, İngiliz ve Hollanda sömürge yönetimlerinin ulaşım ağının genişlerken, Takımadalar Müslüman toplumlarının Hicaz bölgesine ulaşımları ve Avrupa’yla ilişkileri de gelişme kaydetmiştir. Bu dönemde bir yandan Avrupa’dan öte yandan, Singapur ve Batavya bağlantılı bu posta gemilerinin çeşitli yayınları Açe’ye ulaştırması, sayısı görece az olduğu düşünülse de bazı bireylerin bu gemilerde seyahat ederek çeşitli gelişmeleri Açe toplumuna aktarmıştır.[6]
Geleneksel Dini Eğitim Kurumlarında Yetişmiş ve Bu Çevrelerin Temsilcisi Konumundaki Hocaların Katkısı
Açe topraklarında Sumatra ve kısmen de olsa, dönemin Ortadoğu’su ile ilişkili olarak gelişen eğitim alanındaki yeniden yapılanma, ekonomik ve siyasi alanda faaliyet gösteren oluşumlar, bölgede yeni bir toplumsal hareketliliğe yol açmıştır. Bu durum, aynı zamanda entelektüel ortamın gelişmesine de katkıda bulunmuştur.
Bu kitle karşısında, ilmi ve kültürel anlamda yeniden yapılaşmada yer alan hocalar, aynı zamanda Açe’nin yüzyıllar boyunca birikimsel ve tecrübi olarak ortaya çıkmış olan dini ve kültürel yapısının yeniden şekillendirilmesinde ve sonraki nesillere aktarılmasında katalizör işlevi görmüşlerdir (Muchsin, 2003, s. 12). Bu nesli belki de Şeyh Muhammed bin Salim el-Kalali gibi yüzyıl dönümünde hem Açe’deki savaşa etkin destek vermiş ve ardından Singapur’da ‘Al-Imam” adlı yayın organının çıkmasında önemli rol oynamış kişilerin takipçisi olarak da değerlendirmek mümkündür (Othman, Haris 2015, s. 468; Schmidt, 1992, s. 64).
Bu yöndeki ilk girişimler, dönemin Sultanı Muhammad Davud Şah ve beraberindeki bazı önemli liderlerin, 1903 yılında teslim olmalarının ardından gündeme gelmiştir. Söz konusu bu liderlerin yazdıkları, bir anlamda siyasi miras olarak kaleme alınan kısa bir metinde, Açe’de gelecek nesillerin eğitimden mahrum olmaması amacıyla Hollanda sömürge yönetimine başvurularak işgal altındaki bölgelerdeki (Kota Pendudukan) yani, Açeli çocukların eğitimlerinin sağlanması konusunda girişimde bulunulmuştur. Bölgenin özellikle, savaş nedeniyle Açe’de eğitim sisteminin akamete uğramasının gelecek nesillerin eğitim süreçlerinden yoksun kalacaklarına dikkat çekilerek, ulemanın yeniden dayahları hizmete açmaları istenmektedir (Hasjmy, 1995, ss. 66-67).
Bu noktada, dikkat çekilmesi gereken bir başka isim geleneksel âlimler çevresinden gelen bununla birlikte, dönemin modern eğitim kurumlarında da eğitim gören Tgk. H. Mahjiddin Jusuf’tur. Kur’an-ı Kerim’i Açeceye (Bahasa Aceh) tercümesiyle tanınan Mahjiddin Jusuf, hem Kuzey Açe’de Matang Geulumpang Dua’da reformcu âlimler tarafından kurulan Madrasah al-Muslim gibi geleneksel dini okullardan hem de Padang’da Normal Islam adlı eğitim kurumunda eğitim görmüştür.[7] 1936 yılında Açe Âlimler Birliği (PUSA) hayata geçmesiyle geleneksel dayah eğitimleri, müfredatın %30’u seküler derslerden oluşacak şekilde yeni ders programına göre yeniden yapılandırılmıştır. PUSA, ayrıca Normal Islam Institute adıyla bir öğretmen eğitim kurumunu hayata geçirmiştir (Latif, 1992, s. 3).
“Açe Âlimler Birliği” (Persatuan Ulama Seluruh Aceh-PUSA) adıyla anılan sivil-dini yapının, daha 1920’li yıllardan itibaren İslami eğitim konusunda çalışmalar yapmaya başladığı anlaşılmaktadır (Muchsin, 2003, s. 17). PUSA’nın Açe toplumunda eğitim reformu başta olmak üzere dini ve siyasi alanda giderek söz sahibi olduğu görülmektedir. Özellikle, eğitim alanında, mevcut dayah sistemine ‘modern’ derslerin eklenmesi, öğretmen okullarının açılması gibi konulardaki desteği dikkat çekmektedir (Latif, 1992, s. 1) Japon işgali döneminde dini yargı ve eğitim kurumların etkinleştirilmesinde, bu yapının kayda değer rolü olmuştur. Shukyo-hoin adı verilen dini idare çerçevesinde dini yargı kurumu görev alırken, PUSA üyeleri, aynı zamanda dini eğitim kurumlarında denetmen olarak yer almışlardı. Yine bu dönemde, halk meclislerinde PUSA mensuplarının üye oldukları görülmektedir (Gibb vd. 1979, s. 746).
PUSA özelinde gündeme gelen ‘modern’ eğitim, ne Malaya topraklarında o dönem tartışılan Kaum Muda (modernist) ve Kaum Tua (gelenekselci) ne de Cava Adası merkezli gelişme gösteren Muhammediyye gibi yapılarla benzerlik göstermektedir. Bu noktada, Açe’de eğitim alanında ortaya konulan yeniliklerin, dönemin liderlerinin değişimin farkında ve bu yöndeki değişimi Açe’ye özgü bir şekilde gerçekleştirme amacında olduklarına dikkat çekilmelidir.
Bu dönemde farklı kurumları biraraya getiren eğitim, kültürel ve siyasi faaliyetler gündeme gelmiştir. Dönemin âlimlerini ve entelektüellerini biraraya getiren en önemli oluşum, Muhammediyye hareketine bağlı Djam’ijjah Al-Ishlaahlijjah kurumu tarafından, 2 Ekim 1936 tarihinde Loeboek bölgesinde yapılan ve büyük tebliğ adıyla anılan etkinliktir. Dönemin siyasi liderleri arasında geçen ve Hollanda yönetiminin oluşturduğu Halk Meclisi’nde Açe’yi temsil eden Nja Arif’in başkanlığında gerçekleşen ve dönemin hocalarından Tengku Muhammed Davud Beureuh, Teungku Hasballah Indrapuri, Teungku Abdullah Udjung Rimba gibi isimlerin de yer aldığı ve Açe genelindeki sayısı bin kadar hocayı bir araya getiren etkinlikte, özellikle Açe Besar ve Kuzey Açe bölgesindeki yaklaşık on bin civarında halk da iştirak etmiştir. Bu toplantı ile Açe halkı arasında birlik mesajının yanı sıra, İslami bilincin oluşturulması ve geliştirilmesinin yanı sıra, özellikle eğitimin modernleştirilmesi ve konusundaki görüşleriyle tanınan Muhammed Abduh’un önemine dikkat çekilmiştir. Yapılan konuşmalarda, Muhammed Abduh’un adının zikredilmesinin yanı sıra, eğitim olgusunun İslam tarihindeki önemi Peygamber dönemi ile Abbasi halifeliği döneminden örnekler verilmiştir. Bu çerçevede coğrafya, kimya, sağlık gibi derslerin ilgili eğitim kurumlarında yer almasına vurgu yapılması, dini eğitim kurumlarında bu tür derslerin verilmesi noktasında eğitim kurumlarının modern bir niteliğe kavuşturulması noktasında dönemi itibarıyla oldukça önemli bir gelişmedir (T. Manjak Baet 1936, ss. 3-9).
İç ve Dış Faktörlerin Etkisiyle, Yeni Eğitim Kurumlarının Gündeme Gelmesi
Modern eğitimi önceleyen yaklaşımlar, Açe’de tarihsel ve geleneksel öneme sahip İslami eğitimi yeniden yapılandırmada, dönemin bir hususiyeti olarak ortaya çıkmaktadır. Bu noktada, geleneksel İslami eğitimde, “ilim” çalışmalarının ve sürecinin hayatın bütününü yani entelektüel, manevi, dini, kültürel, bireysel ve toplumsal gibi kapsayıcı mahiyeti İslami eğitimin doğasının seküler Batılı eğitimden farklılaşmasına yapılan vurgu kadar (al-Attas, 1993, s. 153), sivil sömürge döneminin getirdiği şartların zorlaması veya dönemin modernleşmeci eğilimlerinin bir ürünü olarak bu maddi dünya ile ilgili bilimlere dair çabaların birleştirilmeye çalışıldığı görülmektedir.
Uzun süren savaş dönemi ve insan kaynağının kaybı gibi nedenlerle, geleneksel dini eğitim kurumları işlevsizleşirken, bunların oluşturduğu değer yapılaşmalarının inkıtaya uğramıştır (Latif, 1992, s. 1; Alfian, 1977, s. 211). Bu nedenle, dönemin önde gelen hocaları ve siyasi eliti, çeşitli iç ve dış zorlamaların etkisiyle geleneksel okullarda yeni yapılanmalar ortaya koymuşlardır. Bu çerçevede Padang, Cava ve az da olsa Mısır ve Mekke’de öğrenim gören kişiler, eğitim ve yayıncılık faaliyetleriyle katkıda bulunmuşlardır (Sulaiman, 1997, s. 42; Reid, 1979, s. 23; Biro Sejarah Prima 1976, s. 756, f.n. 57).[8] Açe’deki bu yapı, Sumatra Adası ve görece sınırlı olarak Cava Adası’ndaki diğer Müslüman çevrelerle, dini ve seküler aydınlar ile bunların denetimindeki eğitim kurumlarıyla bağlar kurmuş ve devam ettirmiştir. Öte yandan, Ortadoğu’daki reform hareketlerinin kaynağı kabul edilen dini eğitim merkezleriyle, kısmen de olsa bireysel temaslar bağlamında irtibatın olduğu da anlaşılmaktadır.
Bu noktada, sömürge yönetiminin Açe toplumunu dönüştürme adına ortaya koyduğu ‘Batılı’ eğitim yapılaşmasına karşılık, toplumsal bir tepkinin ürünü olarak İslami eğitim noktasında ‘modern’ eğilimleri bünyesinde barındıran yapılaşmalar gündeme gelmiştir (Touwen, 2001, s. 78). Sömürge yönetiminin, geleneksel soylu sınıfına mensup ailelerin çocuklarının eğitimini hedeflediği bu eğitim süreci, temelde geniş Açe toplumuna hitap etmediği gibi modern-seküler bir eğitim anlayışı ile İslami eğitimi dışlayan bir boyuta sahiptir.[9]
Bu süreçte, Açe halkının bir bölümü çocuklarını sömürge yönetiminin açtığı okullara göndererek eğitim süreçlerine katılmışlardır. Öte yandan, Cava Adası’nın doğusunda ortaya çıkan ve sömürge karşıtı “ilk en güçlü milliyetçi hareket olarak bilinen Sarekat Islam (1916) (Bentara Negeri; Formichi, 2012, s. 2) ve CogJakarta’da kurulan Muhammediyye (1912) ile Batı Sumatra gibi Takımadalar’ın diğer bölgelerinde faaliyet gösteren örneğin, Parindra, Taman Siswa (Öğrenci Bahçesi), Muhammediyye ve Thawalib Diniyya (Din Öğrencileri) gibi çeşitli dini-eğitim yapılaşmalarının da ortaya çıktığı görülmektedir (“Sekolah Agama di Ford de Kock”, s. 2). Eğitim alanındaki bu teşebbüsler, Açe’de toplumsal ve siyasal değişimin önünü açarken, aynı zamanda toplumsal farklılaşmanın da bir ifadesi olmuştur (Sulamian, 1997b, s. 177).
Bu bağlamda, örneğin, köy okulları (sekolah desa), üç yıllık eğitim veren mahalle mektebi (Sekolah Rakyat), iki yıllık eğitim veren Governement Inlandsche School, öğretmen okulları (sekolah goeroe, kweekschool) bu sürecin ilk aşamasını teşkil etmektedir. Tedrici olarak ilerleyen bu yapılaşma bağlamında, sömürge yönetimi Açe’nin değişik bölgelerinde okullaşma projesini gündeme getirmiştir. Bu çerçevede, Açe topraklarındaki Hollanda sömürge yönetimi Eğitim Müdürlüğü 1915 yılında, aralarında Meureudoe ve Matang Gloempang Doea N. K. Atjeh ile Koeta Tjane Tanah Alas’ın da bulunduğu bölgenin farklı noktalarında on yeni okulun açılmasına karar verilmiştir (“Sekolah Baroe”, s. 190).
Bu konuda kayıtlara geçen girişimlerinden biri, 1916 yılında Tuwanku Raja Keumala’nın Hollanda sömürge yönetimine başvurarak Jam’iyah Khairiyah adıyla bir İslami eğitim merkezi kurma girişimi olmuştur (Hasjmy, 1995, s. 67). İlerleyen yıllarda benzer eğitim kurumsallaşması olmuştur. Bunlar arasında, Jam’iyah Al-Ataqiyah (Tengku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri), Al-Jam’iyah Al-Khairiyah, Al-Jam’iyah Al-Dinyah, Al Jam’yah Al Madaniyah Al-Jam’iyah Al-Diniyah Al-Montasiyah’ı saymak mümkün. Bu ve benzeri yapıların temel amacı Açe’de İslami eğitimi formel anlamda yeniden yapılandırmaktı (Hasjmy, 1995, s. 70; Latif, 1992, s. 2).
Bu süreçte, Açe’deki bazı çevrelerin dışardan gelen çeşitli kurumlarla iş birliği ile eğitimin kurumsallaşması konusunda katkıları dikkat çekmektedir. Bu çerçevede, geleneksel Açe siyaset kurumunun önemli birimlerinden biri olan Panglima Polim’in başında bulunan, Teuku Muhammed Daud’ın kendi bölgesindeki her yerleşim yerinde okullaşmaya önem verdiği anlaşılmaktadır. Ayrıca, 1932 yılında Taman Siswa adlı Cava merkezli eğitim kurumunun açılması konusunda da desteği olmuştur (Brenggen, 1974, s. 3).
Bağımsızlık öncesi dönemde eğitim faaliyetlerinin yanı sıra, özellikle Cava Adası merkezli gelişme gösteren Sarekat Islam, Muhammediyyah ve Japon işgali döneminde kurulan Endonezya Müslümanları Danışma Konseyi’nin (Madjlis Sjuro Muslimin Indonesia) devamı olan Masyumi gibi sivil ve siyasi hareketlerin Açe’de de varlık göstermiştir (Boland, 1971, s. 10). Başta eğitim olmak üzere, modernist eğilimleriyle dikkat çeken Muhammediyye’nin Takengon, Sigli ve Koetaraja gibi bölgelerde açtığı okullar, Açe’de eğitimin pür dini eğitimle sınırlı kalmayan, modern ve seküler eğitim unsurlarıyla buluşması anlamı taşımaktadır (T. Manjak Baet, ss. 3-13). Bu durum, bir yandan Padang, Medan gibi yerlerde eğitim gören genç Açelilerin sömürgecilik sürecinde Takımadalar’ın merkezi konumu olan Cava Adası’ndaki gelişmeleri yakından izlediğinin işaretidir.
Yayıncılık Faaliyetleri
Dönemin önde gelen genç entelektüelleri zamanla, başta Malay dili olmak üzere dini-geleneksel kültürel yapılaşmalarda yer almak suretiyle, çeşitli eserler ortaya koymuşlardır. Bu çaba, yakın geçmişte kayba uğrayan entelektüel değerlerin yeniden gün yüzüne çıkartılmasına ve yukarıda dikkat çekilen, “asimetrik toplumsal ideolojiye” karşı, kendinde ve öz bir yapılaşmanın ortaya konulmasına imkân tanırken, sömürgeci yapılaşmayı ortadan kaldırmaya ve yerine asli olanı inşa etmeye yönelik bir hedef içermiştir. Temelde bu durum, Hollanda yönetiminin sömürge rejimini koruma adına uygulamaya geçirdiği modern eğitim kurumlarında yetişen kitlelerin, bu amacın niyetlenilmemiş sonucu olarak Hollandalılara karşı siyasi yapılaşmanın zeminini oluşturmuştur (Kahin, 1952, ss. 44, 47; Alfian 1977, s. 212; Noer, 1973, s. 319).
Bu alandaki faaliyetlerde süreklilik iç dinamikler kadar, dış gelişmelerden de olumlu olarak etkilenmişti. Bu çerçevede, iki temel araç dikkat çekmektedir. İlki Malaka Boğazı ve çevresinde, özellikle de Singapur ve Penang merkezli olarak gelişen yayın faaliyetleriyle, çalışmanın ilgili yerlerinde dikkat çekildiği üzere, Avrupa bağlantılı posta gemilerinin periyodik olarak Sabang ve Medan’a uğramaları, Açe’yi çeşitli yayınlar vasıtasıyla gelişmelerden haberdar ediyordu. Öte yandan, Batavya ve Padang’de Felemenkçe, Malayca olarak yayınlanan yayın faaliyetlerinin de bu süreçte dolaşımının olduğunu düşünmek mümkündür.
Açe sınırları içerisinde gerekse yakın bölgelerde yayınlanan çeşitli gazeteler, Açe’deki genç okuryazarları besleyen ve onların ürünlerini paylaşabilecekleri bir entelektüel ortam oluşturuyordu. Bu çerçevede, Açe, Medan ve Padang’da yayınlanan Sinar Atjeh, Penjoeloeh and Penyedar (Sulaiman, 1997, ss. 54, 61), Sinar Sumatra (Padang, ‘De Volharding’ Pertjitakan), Atjeh Sinbun, Oetoesan Goeroe, Oetoesan Sumatra, Medan Goeroe Hindia, Seruan Kita,[10] Soeara Atjeh,[11] Pewarta Islam[12] gibi yayın organları önem taşıyordu. Malay dilinde yayın yapan bu dergi ve gazetelerin yanı sıra, Takımadalar’ın belirli bölgelerine ulaştığı düşünülen Singapore Free Press and Mercantile Advertise, Straits Times Overland Journal gibi Singapur ile Penang Adaları’nda İngilizce yayın yapan bazı gazetelerin Açe’de nasıl karşılık bulduğu ise araştırılmaya değerdir. Bu ve benzeri İngilizce ve Felemenkçe yayınların, Teuku Moehammad Hasan gibi bazı bireylerce takip edildiğini düşünmek mümkün.[13]
Söz konusu genç entelektüellerin, zamanla akademisyen ve siyasetçi olarak işlev görmelerinde, bu dönemdeki düşünce dünyasında yerleri ve yayıncılık faaliyetleri önemli bir yer tutmaktadır. Bölgenin kültürel yapılanmasında sözlü kültürün önceliği, sömürge döneminin getirdiği çatışma, savaş ortamları var olan sözlü kültürün bazı açılardan yeniden güçlenmesine neden olduğu gibi, tehlikeye girmesi anlamında da etkileyici olmuştur. Bu noktada, 1920’ler ve 30’lardan itibaren gazete, dergi, kitap vb. yayın faaliyetleri bölgenin kültürel birikiminin yeniden canlandırılması ve yeni nesillere aktarılması anlamında kayda değer bir çabaya karşılık gelmektedir. Öyle ki, hikayatlar adı verilen eserlerin sözlü kültür geleneğinden yazılı kültür ortamına aktarılarak daha sonra yapılacak akademik araştırmalara konu olması hiç kuşku yok ki kendi başına bir çabayı gerektirmektedir. Bu noktada, hikayat yayınlarının daha önceki süreçlerde var olduğu, ancak 20. yüzyılın başlarından itibaren giderek yaygınlaşarak devam etmiştir (Abdullah, 1988, s. 3).
Yukarıda dikkat çekilen isimler, telif eserler ve çevirilerle dönemin düşünce ve kültür dünyasını yapılandırmışlardır. Teuku Hamid’in, 20. yüzyılın önde gelen oryantalisti Hurgronje’un öğrencilerinden Raden Hoesein Djajadiningrat’ın kaleme aldığı, Kesultanan Aceh adlı eseri tercümesi bulunmaktadır (Djajadiningrat, 1982/1983). Bu çalışmalar, merkezi hükûmetin kültür bakanlığına bağlı ve eyaletler bazında faaliyet gösteren kurumları vasıtasıyla oluşturulan komisyonlar ve projeler vasıtasıyla kültür hayatına kazandırılmışlardır.
Bu dönem, uzun savaş sürecinde entelektüel faaliyetten uzak kalan Açeliler, yeni bir dönemde ve yeni bir nesille başta Açe olmak üzere Malay dünyası ve İslam hakkında eserler kaleme almaya başladılar (Sjamsuddin t.y., s. vii). Bu dönemin bir hazırlık dönemi olduğunu ve bu dönemde öğrenim gören gençlerin özellikle, Japon işgali ve sonrasında, bağımsızlık sürecinde ve sonrasında yeni kurulan eğitim kurumları, yükseköğretim enstitüleri ile yayın dünyasına başlayan dergilerde önemli rol aldılar.
Söz konusu tarihi döneme göz atıldığında, Tuanku Mahmud, Abdullah Arif, Daud Beureuh, Aboe Bakar, Ali Haşimi, Said Abubakar, Anzib, Teuku Ali Basha Talsya, Yunus Djamil gibi isimlerin öncülüğünde çeşitli yayın faaliyetleri gündeme getirilmiştir. Bu ve benzeri isimler Japon işgaliyle birlikte yayını başlayan Atjeh Sinbun ve Japon Haber Ajansı (Domei) de görev almışlardır. Savaşın ardından Atjeh Sinbun, Semangat Merdeka (1946-1949) adıyla yayına devam etmiştir (Ghazali, 1978, ss. 17, 18; Ismail; Ahmad, 1992, s. 53; Leumiek, 2008, s. 18). Düşünce alanındaki bu yapılaşmalar, uzun savaş döneminin entelektüel ve düşünce yaşamı üzerindeki yıkımlarını izale etmeye yönelik bir girişim olduğu gibi, dönemin özelliği gereği sömürge karşıtlığı ve bağımsızlık yanlısı bağlamlarıyla da önem taşımaktadır. Bu noktada, bir yandan Açe’deki savaş öte yandan, sömürge karşıtlığı noktasında Takımadalar’daki yeni oluşumlarla iç içe geçmiş amaçlar dizgesinin Açe sınırlarındaki düşünce faaliyetlerinde örneklendiğini söylemek mümkün. Bu anlamda, ortaya konulan çabaları üç aşamada değerlendirmek mümkün: a) Açe’de yetişmekte olan yeni nesilleri köklü tarihi ve geleneksel bağlarla buluşturmak; b) aktif savaş döneminin sona erdiği Açe topraklarından başlayarak Takımadalar’da ve hatta tüm Malay dünyasında dönemin bağımsızlık çabalarına entelektüel katkıda bulunmak; c) sömürge dönemi düşünce yapılaşmasına karşı olmak üzere, tarihi ve geleneksel birikimlerden hareketle modern döneme geçişe kapı aralamak.
1945-1949 arası dönem bir yandan Açe’nin de facto bağımsız olduğu öte yandan, savaş sonrası Hollan’danın bölgeyi yeniden sömürgeleştirme çabalarına karşı Endonezya ulus-devletinin verdiği mücadele içinde, dikkat çeken yayınlara rastlanmaktadır. Bunlar arasında, A. G. Mutyara editörlüğünde yayınlanan Pahlawan askeri, tarihi ve siyasi konuları ele almıştır. Üç aylık yayınlanan Fragmenta Politica Osman Raliby, S. Muhammad Amin, Sutikno Padmo Sumarda ve Teuku Alibasyah Talsya tarafından çıkarılarak ulusal konuları ele almıştır. Yine A. G. Mutyara’nın başkanlığında dönemin sosyo-ekonomik, politik, din ve edebiyat Dharma konularını ele alan bir dergi yayınlanmıştır. Ayrıca, aylık Wijaya ve haftalık Suara Rakyat gibi yayın yapan çalışmalara rastlanmaktadır. Halkın Sesi anlamına gelen Suara Rakyat, komünist partisini destekleyen Said Ali’nin düşüncelerine yer vermesiyle dikkat çekmektedir (Hasjmy 1985, ss. 167, 169). 1950 yılında ise, Semangat Merdeka’nın yayınına son vermesiyle A. Gani Mutyara ve Alibasyah Talsha tarafından Tegas adlı günlük gazete çıkartılmıştır (Hasjmy, 1985, s. 171).
Söz konusu bu isimler Japon işgali sonrasında da çeşitli vesilelerle isimleri gündeme gelmiştir. Örneğin, Ali Haşimi, Teuku Muhammad Amin, Amelz, Teungku Amir Husin Al Mujahid, Umar Husni, M. Saleh Rakmany, Nyak Neh Lhoknga, Syekh Marhaban, Yahya Hasjmi, Pasang Leman gibi isimlerin eğitim ve yayıncılık faaliyetlerinin yanı sıra, 1948 yılında Endonezya İslam Birliği Partisi (Partai Syarikat Islam Indonesia-PSII) gibi siyasi yapılarla varlıklarını sürdürmüşlerdir (Hasjmy, 1995, s. 69).
Yaşamının önemli bir bölümünü Jakarta’da geçirdiği anlaşılan Osman Raliby, çalışmalarıyla dikkat çekmektedir. Bunlar arasında, Documenta historica: Sedjarah Dokumenter dari Pertumbuhan dan Perdjuangan Negara Republik Indonesia (1957) Leiden: Brill.[14] Hasan Muhammad Tiro Perang Atjeh adlı eserde Hollanda Savaşı’nı ele alınırken, Abdul Wahhab Khallaf’ın kaleme aldığı İslam devleti eserini 1947 yılında Endonezyacaya çevirmiştir (Khallaf, 1974).
Ibnoe Abbas kaleme aldığı çalışmada hem Hollanda Savaşı’nı hem de Pasifik Savaşı’nın bitişiyle birlikte seküler eğilimli ve Hollanda ile işbirliği yapan ve Japonların işgali döneminde Hollandalılarla irtibatta oldukları ileri sürülen elitlerle yaşanan çatışma ortamının yaşandığı kısa ancak önemli sürece dikkat çekmektedir.[15] Ibnoe Abbas’ın, Peutheun Meurdehka adlı bir başka çalışması daha bulunmaktadır.
1951 yılında Thusny Sjah’ın kaleme aldığı iki ciltlik Suasana Atjeh dönemin koşulları ve gelişmeleri hakkında bilgi vermektedir (Sjah, 1950). Hususi olarak, 1945 yılı sonu ve 1946 yılı başında yaşanan Cumbok Savaşı’nı konu alan eserler ise İsmail Muhammad. (t.y.). Kisah Prang Tjuombo, Boeet Djaroe, Koetaradja: Poestaka Merdeka, Revolusi Desember ’45 Di Atjeh atau Pembasmian Pengchianat Tanah Air, Dikeluarkan Oleh: Pemehirnath RI Daerah Atjeh; Abdullah Arif. (t.y.). Pengchianat Tjoembok: Disekitar Peristiwa, Koetaradja: Semangat Merdeka; Arsy Medan. (1955). Apa Sebab Daoed Beureueh Berontak?, Gerakan Keamanan Rakjat, Muslimin Daerah Atjeh.[16]
Bağımsızlık Sonrası Dönem: Ulus-Devlet, İslam “Ortaklığı” ve Histografya
Bölge halklarının ulus-devlet yapılanmalarında sömürge güçlerinin aktif oldukları dönemde çizilen sınırlar üzerinden bir teritoryal egemenlik ortaya çıkmıştır. Söz konusu yeni devletlerin, bir anlamda bu sınırlara zorlandıklarını söylemek mümkünse de dönemin ilişkileri bağlamında buna karşı bir alternatifin geliştirildiğini söylemek de zor. Yeni devletler bir ulus etrafında oluştukları iddiasıyla ya da Benedict Anderson’ın meşhur ifadesiyle imajinatif bir fenomenon olarak varlıkları teker teker ortaya çıkarken, aslında ulus yapısının devletten sonra geldiği görülmektedir. Bu noktada, Endonezyalılık ve Malezyalılık olgusu yer etmeye başlamıştır (Tarling, 1998, s. 49).
Japon işgali döneminde Cava Adası merkezli olarak kurulan döneminin İslamcı partisi Masjumi’nin (Madjelis Sjoero Moeslimin Indonesia/Consultative Council of Indonesian Muslims) Açe’de de temsil edilmesi, Açe ile sömürge dönemi boyunca yönetim merkezi özelliği taşıyan Cava arasında iletişimin olduğuna işaret etmektedir. İslamcı bir siyasi hareket olarak bilinen Majyumi’nin tıpkı Sarekat Islam gibi Açe’de faaliyet sergilemiştir (Suara Muhammadijah, s. 422). Masyumi ile Açe’de dönemin önemli sivil-dini yapılaşması olan PUSA (Açe Ulema Birliği/Pusat Ulama Seluruh Aceh) arasında yakınlaşma olduğu, 1950’li yılların başlarında Masjumi’nin çıkardığı dergide yer alan haberlerden anlaşılmaktadır.[17] Bu durum, Açe ile Doğu Cava milliyetçiliğinden beslenen ulus-devlet eksenli siyasi yapılaşması arasındaki siyasi ve geleneksel ayrışmayı ortadan kaldırıcı rol, İslam birliği ekseninde öne çıktığına işaret etmektedir.
1960’lı yılların başlarında doğrudan bölge tarihini ele alan akademik dergilerde gündeme taşınan tartışmalarda, ulus devletlerin tarihi kökenlerini dair (historigraphy) yaklaşımların ortaya konulması sürecinde, Açeli entelektüeller ve araştırmacılar da yukarıdaki sorularıaçık veya gizli gündeme getirmişlerdir. Bu noktada, Açe’nin hangi coğrafya, hangi uzun dönemli ticaret, kültür ve medeniyet etkileşimleriyle ortaya konulduğu önemlidir. Genel olarak söylemek gerekirse, Açe coğrafyasının yeni bir ulus-devlet olan Endonezya’nın jeo-politik merkezinden uzak oluşuyla, Açe’nin bu ulus-devlet kuruluşundan kısa bir süre önce sahip olduğu Hint Okyanusu merkezli yapısının birbiriyle çelişkisi aşılmaya çalışılmıştır.
Bu noktada, dönemin genç entelektüelleri arasında eğitim-öğretim süreçleri, istihdam ve siyasi yapılaşma içinde bulundukları konum, onları ulus-devlet merkeziyle yakınlaştırma işlevi de görmüştür. Bu durum, Dar’ül İslam hareketi (1953-1962) içerisinde yer alan üyeleri ile aynı dönemde ulus devletin bu gelişmeye verdiği tepki arasında bir orta yol bulma konusundaki girişimler düşünce yapısına yansımıştır. Dar’ül İslam Hareketi’nin tamamen sona ermesinin ardından, Açe’de sömürgecilik dönemi ve bunun neden olduğu siyasi, toplumsal yıkımla hesaplaşma olgusu, Sinar Darussalam dergisi çerçevesinde gözlemlendiği üzere, düşünce ve yayın dünyasının birincil konusu olmaya devam etmiştir. Söz konusu bu yayınlar, bu dönemi ortaya koyması açısından dikkat çekicidir.
Yüksek öğretim kurumlarının hayata geçirildiği bu dönem, yukarıda zikredilen isimlerden bazılarının yanı sıra, yeni nesli bir araya getiren önemli yayın organı Sinar Darussalam dergisi, hususi bir şekilde ele alınmayı hak etmektedir. 1968 yılında Banda Açe’de yayınlanmaya başlanan derginin adının Darüsselam olmasının sebebi, 1959 yılında Şah Kuala Üniversitesi’nin, 1963 yılında Ar-Raniri Yüksek İslam Enstitüsü’nün kurulduğu Darüsselam semtinde olması dolayısıyla bu adı almıştır. Böylece, derginin idari ve yazar kadrosunu oluşturan isimlere bakıldığında söz konusu bu iki yüksek öğretim kurumların çeşitli bölümlerinde öğretim görevlisi olarak çalışan akademisyenler olduğu görülmektedir. Bu kadro içinde yurt dışında eğitim gören veya yüksek öğretimlerini yurt dışında tamamlamış akademisyenler de bulunmaktaydı.
Derginin yazı içerikleri, genel itibarıyla siyasi, dini, edebiyat, kültürel ve ekonomi ağırlıklıdır. Siyasi konular arasında hiç kuşku yok ki, Açe tarihinde bir dönüm noktası olan Hollanda Savaşı ve bu savaşın Açe’de bıraktığı izler ele alınırken, özellikle eğitim, din, kültür ve edebiyat alanında bölgenin tarihsel birikimlerinin yeniden gündeme getirilmesi bu dergi sayesinde olmuştur. Söz konusu, bu alanlardaki makaleler bölgede tarihsel olarak egemen olan düşünce yapısının yeniden oluşmasında referans niteliğinde olmuştur. Toplumsal ve siyasal var oluşunu özellikle, İslamiyet’le tanımlayan bölge halkının ve entelektüellerinin Sinar Darusselam’da kaleme alınan yazılarla yakın geçmişteki sömürge dönemini, öncesindeki siyasi ve toplumsal yapıyı ve dayanaklarını ortaya koymaları açısından önem taşımaktadır.
Derginin yazar kadrosunda siyasetçe, akademisyen ve kültür adamı olarak tanınan Ali Hasjmy, Japon işgali döneminden itibaren gazetecilik ve yazarlığı ile öne çıkan Ali Pasha Talsya, Adnan Abdullah, İbrahim Hasan, Aboebakar Atjeh, tasavvuf ve İslam tarihi alanında söz sahibi olan Ahmed Daudy, Ismuha, Anas Machmud, ekonomi alanında yazılar kaleme alan Syamsuddin Mahmud, dönemin genç akademisyeni eğitimci Darwis A. Soeleiman bulunmaktadır.[18] Bu isimler arasında Ali Hasjmy, İbrahim Alfian yaptıkları akademik çalışmalarla ilerleyen yıllarda Endonezya sınırlarını aşan bir tanınırlık kazanmışlar.
Bu dönemde, yayın faaliyetlerine paralel olarak çeşitli konferanslar düzenlenmiştir. Bu çerçevede, yukarıda adı geçen akademisyen ve entelektüellerin, sadece akademik çevreye yönelik çalışmaları değil, bir anlamda teorik görüş ve yaklaşımlarını ve bilgi birikimlerini geniş kamuoyuyla paylaşmışlardır. Söz konusu etkinliklerle Açe sınırları içinde olduğu gibi Kuzey Sumatra eyaletinde de gündeme gelmiştir. Bu çerçevede, Medan’da düzenlenen “Açe Tarih Semineri” (Seminar Sejarah Aceh, 17-20 Mart, 1963), “1873’den Endonezya bağımsızlığına Açe mücadelesi” (Keputusan Seminar Perjuangan Aceh Sejak 1873 Kemerdekaan Indonesia, 1976), “Açe’ye İslamiyetin Gelişi ve Gelişimi” (Bahan-Bahan Seminar Sejarah Masuk dan Berkembangnya Islam di Daerah Istimewa Aceh, 10-16 July, 1978, Banda Aceh) ve Kuzey Açe’de organize edilen “Açe’ye ve Takımadalar’a İslam’ın Gelişi” (Seminar Sejarah Masuk dan Berkembangnya Islam di Aceh dan Nusantara, di Aceh Timur, 25-30 September, 1980) örnek verilebilir. Bu durum, Açe ile ilgili entellektüel faaliyetlerin sadece Açe sınırları içinde kalmadığını ortaya koymaktadır. Bu seminere katılanlardan Teuku Muhammad Hanafiah (Teuku Teungoh Hanafiah), Simpang Ulim yerel yöneticisidir (uleebalang). Teuku Muhammed’in babası Teuku Muda Yusuf’un (ö. 1925) Hollanda savaşı döneminde Tuanku Muhammed Davud ile beraber hareket etmiştir. Bu durum, araştırmaya konu olan dönemin düşünce yapısının şekillenmesine katkıda bulunan kişilerin doğrudan yakın geçmişteki siyasi gelişmelerden haberdarlıkları ve yeni dönemin ne şekilde yapılandırılması konusundaki ortak yaklaşımları konusunda bir fikir vermektedir.[19] Bu dönemde Medan’da benzer etkinlikler yapılmıştır. Ali Hasjmy’nin düzenleme komitesinde yer aldığı ve Hollanda Savaşı’nın 104. yılı münasebetiyle düzenlenen etkinlikte, dönemin önde gelen isimleri tebliğler sunmuştur. Bunlar arasında, Hamka, “Kesimpulan dan Penghargaan Saya Terhadap Pahlawan Pahlawan Kita di Aceh” başlıklı bir tebliğ sunmuştur.[20]
Bu konferanslarda, yakın geçmişteki Hollanda Savaşı’nın çeşitli boyutları ele alınmıştır. Bunlar arasında, örneğin Abdul Jalil gibi savaşı doğrudan ele alan yazarlar olduğu gibi (Jalil, 1978), savaşta öne çıkan liderleri konu alan Ismail Yacub (Sulaiman, 1997, s. 54),[21] Usman Hasan gibi yazarlar (Hasan, 1976), İbrahim Alfian ve Darwis A. Soelaiman gibi, eğitim ve bağımsızlık ilişkisini konu alan (Alfian, Soelaiman, 1976) akademisyenler gibi, kaleme aldığı roman türü eserle önem taşıyan Andi Miala’yı zikretmek gerekir (Miala, 1946). Bu tür etkinlikleri ve sunulan çalışmaları, temelde Hollanda sömürgeciliğinin Açe toplumunda neden olduğu dağılma ve çözülme sürecine karşı toplumu temel dinamikler üzerinden yeniden harekete geçirilmesi olarak değerlendirilmelidir.
Belirli aralıklarla düzenlenen Açe Kültür Haftası etkinlikleri ise çeşitli dini-kültürel görüşlerin paylaşımı noktasında önemli işlev görmüştür. Bu organizasyonlar, eyaletin farklı bölgelerinden kültürel yapıları bir araya getirmesi nedeniyle bir yandan yerel, öte yandan eyelet çapında kültürel etkileşime katkıda bulunmuştur. Bu etkinlikler, çeşitli seminer ve konferanslara konu olması ile teori ile pratiğin bir aradalığının ortaya konması açısından önemlidir. Bu noktada, etkinlikle ilgili yayın faaliyetinin kalıcılığı sağlaması noktasında önemli olduğunu vurgulamak gerekiyor. Öyle ki, PKI II etkinliğinin ardından PKA II Pencerminan Aceh Yang Kaya Budaya başlıklı bir eser yayınlanmıştır. Eserin yayınlanmasında yukarıda dikkat çekilen isimlerden Darwis A. Sulaiman, T. Alibasjah Talsya, H. Sjamsuddin Ishak gibi isimler yer almıştır.[22]
Bu dönemde kaleme alınan bazı edisyon çalışmalarda benzer entelektüel konular ele alınmaktadır. Bu çalışmalarda, özellikle eğitimin modernleşmesi konusunda Açe’de farklı bir yaklaşım sergilendiğine değinilmesi önem taşımaktadır. Buna göre, İslami ve İslami olmayan eğitim ayrımının Açe toplumsal gerçekliğinde karşılığı olmadığı, aksine böylesi bir ayrımın sömürge dönemi eğitim politikasının ürünü olduğu vurgusu dikkat çekicidir. Bu durum, bölge Müslümanlarının eğitim faaliyetlerine yönelik algısını ve ilgisini ortaya koyarken, bir yandan geleneksel ve/ya modern dini eğitim benimsenirken, aynı zamanda pozitif ilimler de o ölçüde ilgi görmektedir (Yakub, 1980, s. 319).
Bir Alternatif Yapı Olarak Pan-Malay Düşüncesi
Merkez-çevre dikotomisinin kendini hissettirdiği gelişmeler karşısında Ali Haşimi, Darwis A. Sulaiman gibi bazı entelektüellerin, ulus devlet sınırlarını Malay Birliği (Pan-Malay) kavramıyla aşma çabaları dikkat çekmektedir. Bu durum, merkez-çevre dikotomisi bağlamında ele alınmak suretiyle, Endonezya merkez siyasi ve akademi çevrelerini, bir başka deyişle ulus-devletin tarihini belirleme yönünde gücü elinde bulunduranları doğrudan hedef almayacak bir çaba olarak da değerlendirilebilir. Burada dikkat çekilmesi gereken husus, milliyetçi söylemin ayrıştırıcı bir paradigma olarak öne çıkmasına alternatif olarak, temelde dini, geleneksel ve coğrafi olarak bir arada kabul edilebilecek birlikteliğe vurgu yapılmasıdır. Öte yandan, Pan-Malay söyleminin, antropolojik bir bakış açısıyla geniş bir coğrafyayı yani Takımadalar, Malay Yarımadası ve hatta Güneydoğu Asya’nın ana kıtadaki Tayland, Myanmar, Kamboçya’nın bazı bölgelerini ve bu coğrafyadaki dilsel, kültürel ve dini benzerlikleriyle birleştirilebilen toplulukları, “Malay” kimliği kapsamında değerlendirmek, Endonezya merkez yapısınca şekilde kabul edilebilir, siyasal olmasa bile tarihsel ve kültürel tanımlama olarak kabul etmek mümkündür.[23] Bağımsızlık öncesi dönemde çeşitli çevrelerce gündeme getirilen Büyük Endonezya, (Indonesia Raya) hareketini akla getirmesiyle de (Lubis, 1987, s. vii; “Dasar Kita”, s. 3), ulus-devlet merkez entelektüel çevrelerinde olumlu yankı bulacağı söylenebilir.
Pan-Malay kavramının gündeme getirilmesi, bir anlamda etnik milliyetçilikler ile ulus-devletleşme sürecine bir alternatif teşkil etmiştir. Verilen mücadeleler, birbirine eklemlenen hedefler, Takımadalar’da ve de Malaya topraklarında ayrı devletçiklerin oluşumuna değil, aksine ulus-devletleşmeye karşı ortak tarihsel ve kültürel geçmişe sahip bölge toplumlarını bir kültür ekseninde buluşturmayı hedeflemekteydi.
Söz konusu bu yaklaşımın halen yaşayan temsilcisi olarak kabul edilebilecek olan Darwis Sulaiman, Açe’de kuruluşuna katkıda bulunduğu akademik kurumlarla, Malay dünyası özelinde gerçekleştirilen ilgili etkinliklere katılmasıyla son döneme kadar önemini sürdürmüştür.[24] Darwis Sulaiman, Malay-Açe Çalışmaları Merkezi (Pusat Studi Melayu-Aceh- PUSMA), Açe Sanat Meclisi (Dewan Kesenian Aceh-DKA), Açe Eğitim Meclisi (Majelis Pendidikan Daerah-MPD), Açe Adat ve Kültür Enstitüsü (Lembaga Adat dan Kebudayaan Aceh-LAKA).[25]
Sonuç
Takımadalar gibi bir bölgede, uzun tarihi geçmişte birbirinden ayrı kabul edilebilecek siyasi yapılaşmalara rağmen, bölgeyi bütünlüklü bir şekilde analiz etmeye yarayan din, adet, coğrafya, ekonomik faaliyetler, siyasi iş birlikleri ve bunların uzun dönemli (longué durèe) etkileşimleri vb. unsurların katkılarıyla kozmopolitanizm kendini açıkça ortaya koymaktadır. Bununla birlikte, bölgenin neredeyse tümüyle sömürgeleştirilmesine rağmen, bağımsızlığı ile dikkat çeken Açe’de, çeşitli iç dinamikler ve değişim süreçleri bir yana bırakıldığında, 1873 yılındaki Hollanda Savaşı’nın neden olduğu yıkım ve bu süreç karşısında ortaya konulan çaba, bir sonraki neslin düşünce yapısının şekillenmesinde belirleyici olmuştur.[26] 26 Mart 1873 tarihinde başlayan Hollanda Savaşı hiç kuşku yok ki (Raliby, 38; Angkatan Prang Bala Tantara Ka Negri Atjeh, s. 4), bölgede siyasal ve toplumsal yapının değişmesindeki rolü kadar, İslami eğitim kurumlarında insan kaynakları, el yazma eserler, bölgedeki diğer İslam beldeleri ile Hicaz bölgesiyle ilişkiler bağlamında bir duraklama ve gerileme dönemine işaret etmektedir.
Bu çalışma, uzun bir dönem sömürgeleştirmeye maruz kalmış olan Açe’de, 20. yüzyıl ilk yarısında bazı bireyler noktasında, toplumsal ve siyasal hareketlerin dini eğitim ve entelektüel alanın yeniden yapılaştırılmasındaki rolünü kısaca ele almaktadır. Buna ilâve olarak, kadim geçmişinden itibaren bölgenin İslami toplumsal yapısının sömürge dönemi sürecinde nasıl yeniden diriltilme çabası sergilendiğine dair de bazı görüşler ortaya konulmuştur. Bu çalışmada yer verilen dönemin entelektüellerinin tek başlarına araştırılmaya değer olduğunu söylemek gerekiyor. Bununla birlikte, çalışmanın kısıtlılığından ötürü, sadece belirli özellikleriyle Açe’deki modern İslami düşünceye katkılarına değinildiğini ifade etmekte fayda var.
Bu süreçte, ulema ve elitler arasındaki söz konusu işbirliği, sömürge yönetimine din işleri alanında danışmanlık yapan Hurgonje’nin (1889-1906), Açe üzerinde denediği ve başarılı olduğu yönünde güçlü kanaatlerin hâsıl olmasına yol açan geleneksel siyasi elit ve hocalar arasında birincileri destekleyerek sömürge siyasetinin önünü açma politikalarına karşılık, Açe toplumunda 20. yüzyıl ilk yarısında bu gruplar arasında birliği sağlamaya yönelik girişimler olmuştur.[27] Bu durum, bir sömürge siyasi düzeninde var olma mücadelesi veren, aynı Müslüman toplumun farklı zümrelerinin İslamiyet’in toplumsal kimlik kazandırma olgusu etrafında birleşebileceğinin somut bir örneğini sergilemektedir.
Kaynakça
“2 Tahoen Atjeh Baroe”, Atjeh Sinbun, Raboe 22, 2604, No. 24, Tahoen III.
Aanvraggbiefje Nationaal Archcief, Aanvraggnummer: 37509.4. Collectie 540 Dr. A. J. Piekaar, Nummer Blok: C22171; Nummer Toegagn: 2.21.283. Inventarisnummer: 75, Depot 203B, 22/8/4, t/m 22/08.7.
Bakar, A.. (1978). Surat Surat Penting: Tuanku Hasyim Bangta Musa, Teungku Chi di Tiro dan Teuku Umar Pada Masa Perang Kolonial Belanda di Aceh.
Ahmad Fauzi, A.H.. (2010). “Islamic Education in Malaysia: The Pre-Independence Era”, S. Rajaratnam School of International Studies (RSIS) Monograph No. 18. (13-24).
Abdullah, İ.T.. (1988). Hikayat Meukata Alam: Suntingan teks dan terjemahan beserta telah struktur dan resepsi, Phd Disertasi, Seri ILDEP, Yogyakarta: Universitas Gajah Mada.
Al-Attas, Syed Muhammad Naquib. (1993). Islam and Secularism, Kuala Lumpur: ISTAC.
Alfian. (1977). Cendekiawan dan Ulama dalam Masyarakat Aceh: Sebuah Pengamatan Permulaan”, Segi-Segi Sosial Budaya Masyarakat Aceh: Hasil-Hasil Penelitian Dengan Metode ‘Grounded Research’, (ed.) Alfian, Lembaga Penilitian, Pendidikan dan Penerangan Ekonomi dan Sosial, Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Alfian, İ.; Soelaiman, Darwis A. (1976). “Pendidikan di Aceh dan Perjuangan Kemerdekaan Indonesia”, (ed.), Usman Hasan, Keputusan Seminar Perjuangan Aceh Sejak 1873 Kemerdekaan Indonesia, 22-25 Mart, Medan.
Ali, B.. (2004). “Budaya Aceh Sepanjang Abad”, Kearifan Yang Terganjal: Safwan Idris: Ulama dan Intelektual Aceh, Cetakan II, Banda Aceh: Ar-Raniry Press dan Nadia Foundation.
“Angkatan Prang Bala Tantara Ka Negri Atjeh” Hindia-Nederland -Soerat Kabar Betawi, No. 12, Saptoe, 22 Maart, 1873, Microfilm: No. 1248/PN (pos), Arkip Nasional Indonesia.
“Atjeh”, Oetoesan Sumatra, No. 50, Sabtoe 9 October 1926, 1 Rabioelachir 1345, Tahoen ke 5.
Bein, A. (2013). Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti, (Çev.: Bülent Üçpunar), Birinci Basım, İstanbul: Kitap Yayınevi,
Bentara Negeri, No. 15, Kemis 13 Juli 1916, Tahoen 1.
Biro, S. P. (1976). Medan Area Mengisi Proklamasi: Perjuangan Kemerdekaan Dalam Wilayah Sumatera Utara, Jilid I, Edisi Pertama, Medan: Badan Musyawarah Pejuang Republik Indonesia Medan Area.
Boland, B. J. (1971). The Struggle of Islam in Modern Indonesia. Slightly Revised Reprint. Brill.
Bosma, U. (2004). “Citizens of Empire: Some Comparative Observations on the Evolution of Creole Nationalism in Colonial Indonesia”, Comparative Studies in Society and History, Vol. 46, No. 4, (October). (pp. 656-681).
Braudel, F.; Wallerstein, I.. (2009). “History and the Social Sciences: The Longué Durèe”, Review (Fernand Braudel Center), Vol. 32, No. 2. (pp. 171-203).
Brenggen, J. H. J. (1974). Memoires Van Teuku Muhammad Ali Panglima Polim, Haarlem.
“Chabar Serba Djenis Koeta-Radja”, Sinar Atjeh, 23 Juli, 1908, Chamis, No. 54, Tahoen Kedua
Collectie 540 Dr. A. J. Piekaar, Aanvraggnummer: 37509.4. Collectie 540 Dr. A. J. Piekaar, Nummer Blok: C22171; Nummer Toegagn: 2.21.283. Inventarisnummer: 75, Depot 203B, 22/8/4, t/m 22/08.7, Aanvraggbiefje Nationaal Archcief.
“Dari Atjeh”, Soeara Hindia, Sabtoe 10 April 1928, Tahoen Ke. II, No. 42.
“Dasar Kita”, Soeara Indonesia, No. 1, Senen 5 Januari 1931, Tahoen 1.
Djajadiningrat, R.H. 1982/1983. Kesultanan Aceh: Suatu Pembahasan Tentang Sejarah Kesultanan Aceh Berdasarkan Bahan-Bahan Yang Derdapat Dalam Karya Melayu, (Alih Bahasa: Teuku Hamid), Departemen Pendidikan dan Kebudayaan Proyek Pengembangan Permuseumuan Daerah Istimewa Aceh, Museum Negeri Aceh, Seri Penerbitan 12, Banda Aceh.
“Djalanan di Atjeh”, Oetoesan Sumatra, No. 50, Sabtoe 9 October 1926, 1 Rabioelachir 1345, Tahoem ke 5.
Dominique M.N.. (1998). “Extending the Work of Halbwachs: Daniele Hervieu-Leger’s Analysis of Contemporary Religion”, Durhemian Studies, New Series,Vol. 4. (73-86).
Drewes, G. W. J. (1968). “New Light on the Coming of Islam to Indonesia?”, Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, Deel 124, 4de Afl. (pp. 433-459).
Fadjar Islam, No. 15, Djoem’at 31 Januari 1930 / 1 Ramadhan 1348, Tahoen II, Leiden University Library, Special Collection Library.
Gaharu, Sjamaun. (1983). “Merdeka Halaman VI: Perjuangan Teuku Nyak Arif pada masa pendudukan Jepang”, Suatu Kisah Pahlawan Nasional, Teuku Nyak Arif, Harian Merdeka, (9-10, 12 December). Aanvraggbiefje Nationaal Archcief, Aanvraggnummer: 37509.4. Collectie 540 Dr. A. J. Piekaar, Nummer Blok: C22171; Nummer Toegagn: 2.21.283. Inventarisnummer: 75.
Ghazaly, H. A. (1978). Biografi Prof. Tgk. H. Ali Hasjmy, Jakarta: Socialia.
Gibb, H. A. R.; Kramers, J. H.; Levi-Provençal, E.; Schacht, J. (1979). The Encyclopaedia of Islam, Vol. I, Leiden: E. J. Brill. (pp. 739-747).
Hasan, U. (1976). “Nama Pejang di Aceh yang Akan Diusulkan Menjadi Pahlawan Nasional Indonesia”, Keputusan Seminar Perjuangan Aceh Sejak 1873 Kemerdekaan Indonesia, 22-25 Mart, Medan.
Hasjmy, A. (1995). 50 Tahun Aceh Membangun, Banda Aceh.
Hasjmy, A. (1985). Semangat Merdeka: 70 Tahun Menempun Jalan Pergolakan&Perjuangan Kemerdekaan, Jakarta: Bulan Bintang.
Henley, D.; Schulte Nordholt, Henk. (2015). “Introduction: Structures, Cycles, Scratches on Rocks”, Environment, Trade and Society in Southeast Asia: A Longué Durèe Perspective, (ed.), David Henley; Henk Schulte Nordholt Brill. (pp. 1-14).
Ibrahim, M.; Arifin, M.; Sulaiman, N.; Sufi, R.; Ahmad, Z.; Alfian, T. I. (1991). Sejarah Daerah Propinsi Daerah Istimewa Aceh, Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, Direktorat Sejarah dan Nilai Tradisionla, Proyek Inventarisasi dan Dokumentasi Sejarah Nasional.
Ismail, B.; Ahmad S. M. (1992). Perpustakaan dan Museum Yayasan Pendidikan Ali Hasjmy, Banda Aceh.
Ismuha. (1975). “Adat dan Agama di Aceh”, Berita Antropologi, Tahun VII, No. 24, November. (pp. 33-43).
Jalil, A.. (1978). “Sejarah Militer Dalam Kerajaan Aceh Darussalam”, Bahan-Bahan Seminar Sejarah Masuk dan Berkembanganya Islam di Daerah Istimewa Aceh, 10-16 July, Banda Aceh.
Kahin, George McTurnan. (1952). Nationalism and Revolution in Indonesia, Ithaca: Cornell University Press.
“Kata Pengantar Penyunting”, (2007). Al-Qur’an al-Karim dan Terjemahan Bebas Bersajak Dalam Bahasa Aceh, Mahjiddin Jusuf. Banda Aceh: Pusat Penelitian dan Pengkajian Kebudayaan Islam (P3KI).
Khallaf, A. W. (1974). Dasar Dasar Negara Islam, (Çev.: Hasan Muhammad Tiro), Jogja. Leiden University Library, Special Collection Library.
Kurdi, M.; Saleh, F.; Thalal, M. (ed.). (2011). Ensiklopedi Ulama Besar Aceh (The Encyclopedia of Great Acehnese Ulamas), Volume 1, Entiries A-L, Second Ediiton, Banda Aceh: LKAS.
Latif, H. A. (1992). “Persatuan Ulama Seluruh Aceh (PUSA): Its Contributions to Educational Reforms in Aceh”, Institute of Islamic Studies, Master Thesis, McGill University, Montreal.
Leumiek, H. K.. (2008). Kronologis Historis&Dinamika Budaya Aceh, Banda Aceh: Majelis Adat Aceh.
Lubis, M.. (1987). “Kata Pengantar”, Politik Etis dan Revolusi Kemerdekaan, H. Baudet; I. J. Brugmans, (Tr.: Amir sutaarga), Jakarta: Yayasan Obor. (vii-xxvii).
Miala, A.. (1946). Leburnyja Kraton Atjeh, Tjitakan Kedua, Medan: Toko Buku Sarkawi, 21.521, A-27, Leiden University Library, Special Collection Section.
Migge, B.; Leglise, I.. (2007). “Language and Colonialism”, In Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, (ed.), Marlis Hellinger, Anne Pauwels, Motuen de Gruyter.
“Moedjoerlah Bangsakoe”, Sinar Atjeh, 8 April, 1907, Senen, No. 15, Tahoen Pertama.
Misri, A. M.. (2003). Tasawuf di Aceh dalam Abad WW Studi Pemikiran Teungku Haji Abdullah Ujong Rimba (1907-1983), Phd Dissertasi, Departemen Agama RI, IAIN Sunan Kalijaga, Yogyakarta.
Noer, D. (1973). The Modernist Muslim Movement in Indonesia: 1900-1942, Singapore: Oxford University Press.
Othman, M. R.; Haris, A. H.. (2015). “The Role of Egyptian Influences on the Religious Dynamics and the Idea of Progress of Malaya’s Kaum Muda (Young Faction) before the Second World War”, British Journal of Middle Eastern Studies, 42: 4. (465-480).
Padang, ‘De Volharding’ Pertjitakan, 1914, Leiden University Library, Special Collection Library.
“Pengandjoer jang berhati tetap keringkasan riwajat hidoep”, Atjeh Sinbun, Selasa 29, V, 2605, No. 65, Tahoen IV.
“Pengarjaran: Kepala Kepala Ditanah Atjeh”, Sinar Atjeh, 5 Maart, 1908, Chamis, No. 18, Tahoen Ke Doea.
“Pilgrim Traffic”, The Cava Gazette, No. 1, Vol. VIII, January, 1939.
“Politik dengan Minangkabau”, Soera Islam, 15 Augustus 1931, No. 2, Tahoen 1, Boekit Tinggi.
Raliby, O.. (1969). “Atjeh, its history and culture (1), Sinar Darussalam, Banda Aceh. (51-61).
Reid, A. (1979). The Blood Of The People -Revolution and the End of Traditional Rule in Northern Sumatra, Kuala Lumpur: Oxford University Press.
Roff, W.. (1985). “Islam obscured? Some reflections on Studies of Islam&Society in Southeast Asia”, Archipel 29. (7-34).
Schmidt, J. (1992). Through The Legation Window: 1876-1926 (Four Essays on Dutch, Dutch Indian and Ottoman History), İstanbul: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut.
“Sekolah Desa”, Sinar Atjeh, 27 April, 1908, Isnaian, No. 31, Tahoen Ke Doea.
“Sekolah Agama di Ford de Kock”, Soeara Atjeh, 1 Februari 1930, Tahun 2, No. 7.
“Sekolah Baroe”, Medan Goeroe Hindia, No. 20, 25 October 1915, Tahoen IV.
Sjah, T. (1950). Suasana Atjeh, Djilid I, Djakarta: Teesyela.
Sjamsuddin, N. (1980). “The Ulama, The Ulebalang and the National Revolution in Aceh”, Hague Piekaar Inventaris, Hague Piekaar Inventaris, Collectie 540 Piekaar Inv. Nr. 75, Hague National Archive. (1-23).
Sjamsuddin, N. (t.y). “Foreword”, Understanding the History of the Aceh Conflict: Social Revolution in Post-Independence Indonesia (1945-1949), S. A. Amin, Jakarta: Obor. (v-xiii).
Suara Muhammadijah, No. 31, Djanuari 1953, Tahun XXIX.
Sulaiman, D. A. (2003). (ed.) Warisan Budaya: Melayu Aceh, Banda Aceh: Pusat Studi Melayu-Aceh (PUSMA).
Sulaiman, M. I. (1997). Sejarah Aceh: Sebuah Gugatan Terhadap Tradisi, Jakarta: Pustaka Sinar Harapan.
Manjak Baet. (1936). “Tablegh-Akbar”, Pertemoean Oealam-Oelama di Koetaradja, 1-2 October 1936, Pengurus Besar Djam’ijjah Al-Ishlaahijjah, -Collectie 540 Piekaar Inv. Nr. 5, Dutch Archival Library, (Aanvraggbiefje Nationaal Archcief), den Haag. (1-14).
Talsya, T. A. (1969). “Iskandar Muda: Negarawan dan Pahlawan Besar, Sinar Darussalam, No. 15, Djuli, Banda Aceh. (74-77).
Tarling, N. (1998). Nations and States in Southeast Asia, Cambridge: Cambridge University Press.
“The Nederland Royal Mail Line”, The Cava Gazette, No. 4, Vol. II, October, 1933.
“The Object of Education in Selangor”, Pinang Gazette and Straits Chronicle, Thursday, Jul, 5, 1894, No. 151.
Tiro, A.W.U.. (1970). “Sjahidnja Mudjahid Tgk. Ma’az Tiro”, Sinar Darussalam, No. 24, July.
Tiro, H. M. (t.y.). Perang Atjeh: 1873-1927. Jogja. Leiden University Library, Special Collection Library.
Touwen, J.. (2001). Extremes in the Archipelago: Trade and Economic Development in the Outer Islands of Indonesia, 1900-1942, Leiden: KITLV.
Yakub, I.. (1980). Gambaran Pendidikan di Aceh Sesudah Perang Aceh-Belanda Sampai Sekarang”, Bunga Rampai Tentang Aceh, (ed.), Ismail Suny, Jakarta: Penerbit Bhratara Karya Aksara. (318-372).
Zakarya, H.. (2007). “From Cairo to the Straits Settlements: Modern Salafiyyah Reformist Ideas in Malay Peninsula”, Intellectual Discourse, Vol. 15, No. 2. (125-146).
[1] Açe sultanlığı hanedanlığı mensuplarından olan ve tsunami sonrasında, özellikle 2008 yılında, kendisiyle Kaju ve Jl. Cemara, Banda Açe’de, defaatle görüştüğüm Cut Selma ile yapılan röportajlardan.
[2] Başkent Kota Raja ile Batı Açe arasında yol yapıldığına dair haber için Bkz.: “Djalanan di Atjeh”, s. 4.
[3] (Not: Azınlık bir grup olsa da, bir grup Açeli gencin Batı Sumatra ve Cava Adası’ndaki okullarda öğrenim görme imkânı bulmuşlardır. Bunlar arasında, daha sonra bölgenin önemli İslam alimleri arasında adı geçecek olan Tgk. M. Hasbi As-Shiddieqy, hocası Şeyh Muhammed Ibnu Salim el-Kalali tarafından Surabaya’da Arap toplumunca hizmete açılan Al-Irsyad adlı kurumda eğitime gönderilmiştir (Ismuha 1978: 13).
[4] Peramindo’nun yönetimi şu isimlerden oluşuyordu: Başkan Jalil Amin, genel sekreter Arsyad Husin, muhasebe Muhammad Ali Piyeueng, üyeler, Teuku Muhammad Ali Basyah, Teungku Muhammad Ali Cotgu, Suleiman Ahmad, Cutpo Cahya ve Muhammad Saman. Bkz.: A.g.e.)
[5] “The Nederland Royal Mail Line”, s. 154. (Not: Amsterdam-Batavya arasında ulaşımı sağlayan Nederland Rolay Mail Line şirketi bünyesinde faaliyet gösteren bu posta gemilerinin güzergâhında şu limanlar bulunuyordu: “Southampton, Algiers, Genova, Port Said, Colombo, Sabang, Belawan-Deli Singapore, Batavya”. Şirketin diğer limanlardaki temsilcilikleri gibi Sabang’da da bir temsilciliği bulunuyordu. Bkz.: A.g.e., s. 154, 155.)
[6] Bu noktada, benzer rotayı takip eden gemilerin bölge hacılarını konu alan haberler dönem dönem medyada yer almıştır. Bunlara bir örnek olarak, Bkz.: “Pilgrim Traffic”, s. 25.
[7] Mahjiddin Jusuf, 16 Eylül 1918’de doğmuştur. Babası, Tgk. Fakir Jusuf, Kuzey Açe’de hocalığının yanı sıra, şairliğiyle de tanınmıştır. Bu çerçevede, geleneksel edebiyat türü olan hikayatları kaleme alan Tgk. Fakih, oğlu Mahjiddin’in eğitim sürecinin ilk aşamasında rol oynamıştır. Tgk. Mahjiddin, Madrasah al-Muslim’deki eğitimini 1937 yılında tamamlamasının ardından Padang’a giderek Normal School’da 1941 yılına kadar eğitim görmüştür. Bkz.: “Kata Pengantar Penyunting”, xix-xx.
[8] Hüseyin el-Mücahid, Kuzey Sumatra’da (Langkat) öğrenim görmesinin ardından, Batı ve Doğu Açe’deki bazı geleneksel dini okullarda öğretmenlik yapmıştır. M. Hasbi as-Sidiki Cava’da; M. Nur el-Ibrahimy ve Osman Raliby Mısır’da öğrenim görmüştür (Sulaiman 1997, 42; Reid 1979, 35 (f. n. 67).
[9] Hollanda sömürge yönetiminin açtığı bu okullara öncelikle bu yönetimle işbirliği yapan ve yerel yöneticilik görevlerine devam eden soylular (uleebalang) çocukları alınıyordu. Bu noktada, onlara tanınan öncelik bir anlamda sömürge sisteminin devamını sağlayamaya yönelik bir işlevsellik taşıyordu. Kuzey Açe’de Bireun yakınlarındaki Peusangan’ın yöneticisi Teukoe Tjhi’ Peusangan’ın da çocuklarını, başkent Kota Radja’daki Hollanda okuluna gönderdiği gibi, evinde de Açe dilinin yanı sıra, Felemenkçe de konuşuluyordu. Bkz.: “Atjeh”, s. 2. Bununla birlikte, 1894 yılına ait Penang Adası’nda yayınlanan bir gazetede çıkan haberde, Hollanda sömürge yönetiminin Takımadalar’da Felemenkçe kullanımını teşvik etmedikleri yönündeki habere ihtiyatlı davranmak gerekmektedir. Bu noktada, aradan geçen süreçte, okullaşmaya bağlı olarak, Felemenkçenin kullanımına dair yeni politikalar gündeme getirilmiş olmalıdır. Bkz.: “The Object of Education in Selangor”, s. 2.
[10] Seruan Kita, Medan’da Cuma günleri yayınlanan haftalık siyasi bir gazete olup editörlüğünü Mohamad Said yapmıştır. Söz konusu entellektüel ve siyasi şahsiyetler daha Japon işgali döneminde Japonların nezaretinde çıkartılan Aceh Sinbun adlı gazetede birlikte çalışmışlardır. Bunlar arasında, Ali Hasjmy, Amelzm, A. Wachid Er gibi isimler bulunuyordu (Hasjmy 1985, s. 115; Collectie 540 Dr. A. J. Piekaar).
[11] Soeara Atjeh, S. M. Oesman tarafından 1929 yılında Sigli’de yayınlanmaya başladı. Onbeş günde bir yayınlanan İslami, siyasi, sosyo-ekonomik konuları ele alan bir gazetedir. Abonelik ilânlarından bu yayının başka bölgelere de gönderildiği anlaşılmaktadır (Fadjar Islam, 341).
[12] Padang’da (Ford de Kock) yayınlanan Pewarta Islam. Gazetenin ilk sayısı, 1924 yılı Ocak ayında yayınlanmıştır. Redaktörü, Djamain El Moeradi H. A. Latif Sjakoer’dir. Bkz.: Newspaper Section, National Archive of Indonesia, Jakarta.
[13] Bu dönem öncesinde Açe’de entellektüel yaşama katkısı olduğu düşünülebilecek periyodik yayınlardan bazıları şunlardır: Pemberita Atjeh (1906), Sinar Atjeh (1907), Bintang Atjeh (1911).
[14] Leiden University Library, Special Collection Library.
[15] Bunlardan biri, Peuncihianat Bangsa, Geukarang Le. Sjech Min Dejeureula, Geusalen Le. Ibnoe Abbas, 10.05.1946 tarihlidir. Leiden University Library, Special Collection Library.
[16] Leiden University Library, Special Collection Library.
[17] “Pernjataan Ulama Seluruh Atjeh”, Berita Masjumi, No. 134/Th II, 25 April 1952, s. 2; “Pembangunan Rumah Penjantun Islam PUSA”, Berita Masjumi, No. 137/Th II, 23 Mei 1952, s. 2.
[18] Derginin yayın kurulunda görev yapan Hasbi Amiruddin ile yapılan görüşmeden. 20.11.2020.
[19] T. T. Hanafiah, s. 1. (1-10). Bu metin, Medan’da düzenlenen Medan Sejarah Aceh etkinliği organizatörlerine gönderdiği yazıda yer almaktadır. Burada belirtildiğine göre, Tuanku Davud Şah, Takengon’da Hollanda ordusuna teslim olmuştur. Teuku Muhammad Hanafiah’ın dedesi Teuku Muda Malim de Hollandalılara karşı verilen mücadelede Calee’de (Pidie) şehit olmuştur. Calee’deki tren istasyonu yanındaki mezarlıkta metfundur. Annesi ise, Lhok Nga’da, 25. Mukim Panglima Sagoe’nın kızı. Söz konusu Panglima Sagoe (yerel lider) Hollandalılar tarafından iki yıl boyunca Cava Adası’nda Betawi’ye sürgüne gönderilmiştir (Aanvraggbiefje Nationaal Archcief).
[20] Seminar Perjuangan Aceh Sejak 1873 Sampai Dengan Kemerdekaan Indonesia, Medan, 22-25 Maret 1976.
[21] Yakub’un kaleme aldığı eserlerden biri dönemin önemli lideri hakkındadır. Bkz.: Ismail Jakub. (1960). Teungku Chik Di Tiro (Muhammad Saman) Palawan Besar Dalam Perang Aceh (1881-1891), Jakarta: Bulan Bintang.
[22] PKA II Pencerminan Aceh Yang Kaya Budaya.
[23] Pan-Malay konusu, 1920’li yıllarda Kahire’de Malay coğrafyasından gelen öğrencilerin kurduğu Ezher’de Öğrenim Gören Malay Öğrenciler Birliği Derneği” olarak çevrilebilecek (al-Jam’iyyah al Khayriyyah al-Talabiyyah al-Azhariyyah al-Jawa) tarafından yayınlanan Seruan Azhar adlı dergide ele alındığını ifade etmekte yarar var (Detaylar için Bkz.: Zakarya, 2007, s. 133). Bu yayın, Pan-Malay olgusunun bir siyasi öneri olarak bölgede bağımsızlık süreçlerinden önce gündeme geldiğini ortaya koymaktadır. Malaya Yarımadası’ndan ve Takımadalar’ın farklı yerlerinden Kahire’ye giden öğrencilerin, çeşitli alt etnik yapılar şeklinde ayrışmadıkları, aksine Malay kimliği ve İslam ile kendilerini tanımlamışlardır (Abdul Hamid, 2010, s. 16). Öte yandan, Pan-Malay ile birlikte anılabilecek benzeri bir kavram Indonesia-Raya’dır. Japon işgali döneminde Malaya topraklarındaki entellektüel çevrelerin başında gelen Ibrahim Yaacob’un Endonezya’daki milliyetçi hareketin etkin bir şekilde gelişme göstermesiyle Malaya topraklarındaki Malay-Müslümanların İngiliz sömürgeciliği karşısında Endonezya Birliği ile var olabilecekleri yönündeki siyasi yaklaşıma dayanmaktadır.
[24] Örneğin, 26-27 Ekim 2002’de düzenlenen, ‘Açe-Malay Kültür Çalışmaları’ (Pengkajian Budaya Melayu-Aceh). Bkz.: Sulaiman, 2003, s. vi).
[25] LAKA ve Eğitim Konseyi, yukarıda dikkat çekilen üç kurumsal forumun başarılı bir şekilde yürütülmesi için bize bir fırsat sunmaktadır” (Ali, 2004, s. 267).
[26] Söz konusu savaşla ilgili olarak, 1903 yılında dönemin sultanı Davud Şah’ın (1874-1903) ailesinin Hollandalılarca esir edilmesiyle, kendi isteğiyle teslim olmasının ardından Cava Adası’na sürgüne gönderilmesiyle sona erdiği konusunda görüşler vardır (Sulaiman, 1988, s. 490).
[27] Nazarruddin Şemsuddin, savaş döneminde Uleebalangların durumuyla ilgili olarak kayda değer bir değerlendirmede bulunmaktadır. Buna göre, Hurgronje’e atfedilen ve Açe toplum yapısındaki iki önemli kurum ulema ve uleebalang arasındaki dengede Hollandalıların uleebalanglar lehine çalışmaları konusunda genel bir kabul olmakla birlikte, uleebalangların tümünün Hollanda yönetiminin bu politikasına uyarak onlarla işbirliği yapmadığını dile getirmektedir. (Bkz.: Sjamsuddin, 1980, s. 3; Latif, 1992, s. 2).